Hoe wek je liefde voor tolerantie? | Filosoferen met kinderen

Door Henriëtte Hoogenkamp 

Het is 12 september 2001, de kinderen van groep 3 komen de klas binnen. Een van hen laat me trots een tekening zien. Twee vliegtuigen die zich in een flat boren. De jongen vindt het prachtig. Ik merk door wat hij vertelt dat er bij hem thuis met gejuich gereageerd is op de beelden. Ik schrik ervan. Wat moet ik tegen hem zeggen? Dat het verkeerd is om zo te denken? Dat geweld nooit het antwoord is? Natuurlijk sta ik met de klas stil bij het enorme verdriet en de angst die veroorzaakt is. Maar ik weet ook dat ik het denken van de familie waar deze leerling bij hoort, en waar hij heel loyaal aan is, nooit zomaar kan veranderen. Ik voel me handelingsverlegen.

Diversiteit aan oorzaken

Ik moest terugdenken aan deze situatie toen de berichten over ondergedoken leraren verschenen. Leraren met leerlingen die ouder zijn dan de jongen in mijn groep 3, maar zij hebben dezelfde vraag als ik toen had: hoe verminder je die hang naar geweld, hoe vergroot je tolerantie bij leerlingen, hoe voorkom je dat ze radicaliseren? De redenen waarom jongeren daarvoor kiezen hebben te maken met een diversiteit aan oorzaken, zoals maatschappelijke achterstelling, discriminatie, armoede. Als leraar heb je daar nauwelijks invloed op. Je kunt je voorstellen dat jongeren boosheid en onzekerheid voelen als ze ervaren dat zij en hun familie niet volop meetellen. Dat ze zich gekwetst voelen als er keer op keer negatief gesproken wordt over hun afkomst, hun religie. Ze zoeken naar houvast, naar identiteit en beschermen die als ze kritiek voelen. Sommigen gaan zich steeds sterker manifesteren en ondervinden daardoor nog meer afwijzing. En zo groeit de tegenstelling en polarisatie. Wat kun je daar als leraar aan doen?

Kernwaarden overbrengen

Rutte zei in zijn persconferentie naar aanleiding van de ondergedoken leraren dat het absurd is dat zij bedreigd worden en dat het iets is dat het land niet mag tolereren. Ik ben het er volstrekt mee eens dat het onacceptabel is dat leraren bedreigd worden. Maar wat te denken van de oplossing die Rutte aandraagt: het onderwijs moet de kernwaarden van de Nederlandse rechtsstaat overbrengen op jongeren. En met meer trots spreken over deze "westerse waarden". Welke jongere die nu met dreiging reageert op spotprenten zou hij daarmee van mening kunnen laten veranderen? Wat is het effect van nog stelliger zeggen hoe belangrijk tolerantie is?  Zelf denk ik in een andere richting.

Met elkaar in dialoog

Mijn ideaal zou zijn dat in elke klas er zo’n goed klimaat is dat alle leerlingen zich kunnen uitspreken, naar elkaar kunnen luisteren en met elkaar in dialoog gaan, ook als er heftige dingen gebeuren, zoals de moord op de Franse leraar. Mijn ideaal is dat leerlingen alle verschillende gevoelens en ideeën dan naar voren mogen brengen, maar op voorwaarde dat ze uitleggen waarom ze dat denken, dat ze bereid zijn om naar kritische tegenstemmen te luisteren en doorvragen bij medeleerlingen met andere meningen. Ik ben ervan overtuigd dat zo’n respectvol klimaat helpt om extreme standpunten te nuanceren en openheid voor andere meningen stimuleert.

Leren filosoferen

Hoe creëer je zo’n gespreksklimaat? Door met leerlingen te filosoferen. Dat klinkt misschien hoogdravend of moeilijk, maar dat is het niet. Kinderen vinden het geweldig om over filosofische vragen  in gesprek te gaan, zelfs met kinderen van groep 1 kan dat al. Over een vraag als ‘Helpt straf?’ of ‘Kun je verliefd worden op een dief?’ kan elk kind wat zeggen. Zulke vragen nodigen kinderen uit om hun mening te verwoorden, om samen een mooi gesprek te houden en zo verder te komen in het denken. In klassen waar regelmatig geoefend wordt met filosoferen ontstaat een klimaat van wederzijdse nieuwsgierigheid, daar leren kinderen verder te kijken dan wat ze zelf denken.

Niet alleen de leerlingen maar ook de leraren filosoferen met veel plezier, weet ik uit ervaring. Als ik leraren lesgeef over filosoferen merk ik dat het vaak aansluit bij hun oorspronkelijke motivatie om het onderwijs in te gaan. Ze genieten van de verwondering van kinderen, van de originele opmerkingen die bij filosoferen te horen zijn. Tegelijk vinden ze het ook moeilijk, want een filosofisch gesprek leiden vraagt kennis en vaardigheden. Gelukkig zijn er goede methoden die houvast bieden voor basis- en voortgezet onderwijs en is er steeds meer filosofisch spelmateriaal op de markt, zoals het spel ‘Praatprikkels’ waar bovenstaande vragen uit komen. Ook kunnen leraren cursussen volgen om het filosoferen te leren. In de wijk Overvecht is er dit jaar met subsidie van de gemeente Utrecht zo’n cursus aangeboden aan alle basisscholen, juist ook om radicalisering tegen te gaan.

Duurzame investering

Maar leerlingen moeten toch gewoon leren om respect te hebben voor de democratische rechtstaat waarin zij leven met al zijn vrijheden en gelijke behandeling voor iedereen? Moeten we juist niet veel strenger zijn? Strengheid alleen levert naar mijn idee niets op, en een extra les burgerschap ook niet. Werken aan een filosoferende klas wel. Dan stimuleer je nieuwsgierigheid en het benieuwd zijn naar elkaar, dan kan tolerantie groeien. Laten we leraren (bij)scholen in het filosoferen, dat is een duurzame investering die echt het verschil kan maken.

Vragen en reacties? Graag! Henriëtte Hoogenkamp: h.hoogenkamp@hsmarnix.nl

Wil je meer weten over filosoferen met kinderen? Neem dan een kijkje bij ons aanbod en neem deel aan onze bijeenkomsten.